Το Δημοτικό τραγούδι ως αποτύπωση της ιδιοπροσωπίας του νεώτερου ελληνισμού – Συνέντευξη με τον συγγραφέα Γιώργο Καραμπελιά

Η παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Καραμπελιά «Το Δημοτικό Τραγούδι – Αποτύπωση της ιδιοπροσωπίας του νεώτερου ελληνισμού» θα γίνει την Δευτέρα 12 στις 7 μ.μ. στο αμφιθέατρο του Εργατικού Κέντρου Καλαμάτας (Αριστομένους 95, Καλαμάτα). Στην εκδήλωση που διοργανώνουν οι «Εναλλακτικές Εκδόσεις» και το περιοδικό «Νέος Ερμής ο Λόγιος».

Θα μιλήσουν:

– Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, αναπληρωτής πρύτανης Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.

– Ο Ιωάννης Πλεμμένος, λαογράφος – ερευνητής στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

– Ο συγγραφέας του βιβλίου Γιώργος Καραμπελιάς, ενώ συντονιστής θα είναι ο Μάριος Αθανασόπουλος, Δρ. Ιστορίας.

• Γιατί κάποιος γράφει και ασχολείται σήμερα με το δημοτικό τραγούδι;

«Το γεγονός πως, σήμερα, σε μια εποχή καθολικής παρακμής, ενισχύεται  το ενδιαφέρον για το δημοτικό τραγούδι, από ένα αυξανόμενο τμήμα των νέων, δεν αποδεικνύει μόνο τη διαχρονική αξία του, αλλά καταδεικνύει πως, όταν ένα έθνος αγγίζει κυριολεκτικά τα όρια της επιβίωσής του, τότε βυθίζεται στα βαθύτερα στρώματα της ταυτότητάς του για να βρει ίσως τη δύναμη μιας ανά(σ)τασης, και πάλι».

• Μπορούμε να χρονολογήσουμε το δημοτικό τραγούδι; Σε κάποιο σημείο το συνδέετε με την τραγωδία…

«Το δημοτικό τραγούδι δεν εμφανίζεται δια παρθενογενέσεως αλλά κατάγεται απευθείας από το άσμα της ύστερης μεσαιωνικής-βυζαντινής περιόδου και ακόμα πιο πίσω, από εκείνο της αρχαίας Ελλάδας. Ο Γάλλος Κλωντ Φωριέλ που πρώτος δημοσίευσε συλλογή δημοτικών τραγουδιών το 1824, σημειώνει: «…τα χορευτικά τραγούδια των σημερινών Ελλήνων συνεχίζουν, αδιάφορο με ποιες αλλαγές, τις μπαλάντες των προγόνων τους».

• Χωρίζετε τα δημοτικά σε διάφορες κατηγορίες, και δίνετε έμφαση στα ακριτικά…

«Τα «ακριτικά»αποτελούν και τα αρχαιότερα διασωθέντα δημοτικά – και τραγουδιούνταν ήδη τον 9^ο και τον 10^ο αιώνα στη Μ. Ασία από όπου και εξαπλώθηκαν σε όλη την Ελλάδα. Με τα ακριτικά εγκαινιάζεται ουσιαστικά η ιστορική διαδρομή του νεώτερου ελληνισμού. Γράφει ο Νικόλαος Πολίτης:

«…. εις τον Διγενή Ακρίτην αποκορυφούνται οι πόθοι και τα ιδεώδη του ελληνικού έθνους, διότι εν αυτώ συμβολίζεται η μακραίων και άληκτος πάλη του ελληνικού προς τον μουσουλμανικόν κόσμον.»

Ο Κωστής Παλαμάς, που θα εμπνευστεί από τον Διγενή και τα ακριτικά τραγούδια, θα υπογραμμίσει πως «το ιδεώδες του παλληκαρισμού συγκεντρούται εις τον Διγενή Ακρίταν, τον μέγαν εθνικόν ήρωα των μεσαιωνικών επών και των δημοτικών κύκλων».

• Ποια η διαφορά μεταξύ των ακριτικών και των κλέφτικων;

«Ο μύθος του Διγενή, έχει ως επόμενο σταθμό τα κλέφτικα τραγούδια. Σύμφωνα με τον Θεσσαλό Β. Σκουβαρά: «Τα ακριτικά τραγούδια, ρίζωσαν τόσο γόνιμα στην καρδιά του ελληνικού λαού. ώστε αργότερα, στα χρόνια της κλεφτουριάς και του αρματολισμού, προσαρμόστηκαν τέλεια στα αγωνιστικά καθέκαστα της εποχής, αλλάζοντας μόνο ανθρωπωνύμια και τοπωνύμια». Ο Φωριέλ υποστήριξε πως μια πλήρης συλλογή κλέφτικων τραγουδιών συνιστά την «πραγματική ιστορία της Ελλάδας από όταν σκλαβώθηκε», θα αποτελούσε δε «μια αληθινή Ιλιάδα της νεότερης Ελλάδας». Ο κλέφτης αρνείται την υποταγή:

«Βασίλη κάτσε φρόνιμα, να γένης νοικοκύρης,[ ]

«Μάνα μου εγώ δεν κάθομαι να γένω νοικοκύρης [ ]

Και νά ’μαι σκλάβος των Τουρκών, κοπέλι στους γερόντους

Και ομνύει μόνο στο σπαθί του, το «τουρκοματωμένο».

Άλλοι παινάνε τον πασά και άλλοι το βεζίρη,
μά ’γω παινάω το σπαθί το τουρκοματωμένο,
τό᾿χει καμάρι η λεβεντιά, κι ο κλέφτης περηφάνεια…».

• Η Άλωση της Πόλης αποτυπώνεται στα δημοτικά τραγούδια. Επίσης σε κάποια γίνονται σαφείς αναφορές στο παιδομάζωμα…

«Τα Ιστορικά τραγούδια έχουν ως θέμα τους κάποιο ιστορικό γεγονός. Τα τραγούδια τα σχετικά με την Άλωση της Πόλης, είναι κυριολεκτικά αναρίθμητα και προέρχονται από όλες τις περιοχές. Έτσι στα ποντιακά τραγούδια, κατ’ εξοχήν, διακρίνουμε μια κυριολεκτική λατρεία για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο:

…ο Βασιλεάς ο Βασιλεάς, παργοριάν ‘κι παιρνε.

Επαιρεν τ’ ελαφρόν σπαθίν, τ’ Ελλενικόν κοντάριν

Τσοι Τούρκους κρούγνε’ς σο σπαθίν,

Τσοι Τούρκους ‘ς σο κοντάριν,

τριακόσιους Τούρκους έκοψεν και δεκατρείς πασάδες,…

Εντυπωσιακός για την επισήμανση του διμέτωπου αγώνα απέναντι σε Τούρκους και Φράγκους, όσο και για την εσωτερική παρακμή, είναι ο θρήνος από την Καππά της Καρδίτσας:

Πόλη μου, για δε χαίρεσαι; για δε βαράς παιγνίδια;

το πώς μπορώ να χαίρομαι και να βαρώ παιγνίδια.

Μέσα με δέρνει ο θάνατος, ν’ όξω με δέρν’ ο Τούρκος

κι απ’ τη δεξιά μου τη μεριά Φράγκος με πολεμάει.

Σχετικά με το παιδομάζωμα  ένα θεσσαλικό τραγούδι αναφέρει:

– «Φέρ’τι της χή­ρας το πι­δί που ’νι γραμ­μα­τι­σμέ­νου».

[  ] Πα­αί­νει κ’ η μά­να του κουν­τά, κουν­τά πα­ρα­κα­λών­τα:

– Τί ’ν ’το κα­κό που γί­νη­κι στη μέ­να τη γκα­η­μέ­νη,

στην πρώ­τη τη γε­νι­τσα­ριά πή­ραν τουν α­διρ­φό μου,

στη δεύ­τε­ρη τουν άν­τρα μου κι τώ­ρα τουν υ­γι­ό μου!»

(ΑΑ, «Ιστορικά Άσματα», Θ΄-Ᾱ΄, σ. 133)

• Συγκλονιστικά είναι τα τραγούδια του έρωτα και τα μοιρολόγια…

«Η αγάπη θέλει φρόνηση, θέλει ταπεινοσύνη,
Θέλει λαγού περπατησιά, αϊτού γληγοροσύνη.

Τα τραγούδια της αγάπης ενίοτε ανάγονται στην αρχαιότητα. Το αριστούργημα της ερωτικής δημοτικής ποίησης, είναι το μαντήλι που βάφτηκε με το κόκκινο του έρωτα.

Κόκκιν᾿α χείλι φίλησα κι έβαψε το δικό μου
Και στο μαντήλι τό ’συρα κι έβαψε το μαντήλι
Και στο ποτάμι τό ’πλυνα κι έβαψε το ποτάμι
Κι έβαψ᾿η κρητού γιαλού κι η μέση του πελάγου
Κατέβη ο αϊτός να πιεί νερό κι έβαψαν τα φτερά του
Κι έβαψ᾿ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο.

Το ερωτικό τραγούδι συνεχίζει να πλάθονται ακόμα και σήμερα όπως στις μαντινάδες:

–Πάν­τα με φτά­νει ο έ­ρων­τας, ό­σο πο­λύ κι αν τρέ­χω,

για­τί ’ναι κεί­νος φτε­ρω­τός, μα γω φτε­ρά δεν έ­χω».

• Λέτε πως τα δημοτικά μας τραγούδια χαρακτηρίζονται από αγανάκτηση για την αδικία.

«Η βαθύτερη έννοια που διατρέχει τη λαϊκή ιδεολογία, είναι η έννοια της αδικίας: ο θάνατος του νιου, ή του κλέφτη, ο έρωτας χωρίς ανταπόκριση, οι συμφορές των Ρωμιών, συνοψίζονται σε μια φράση: «είναι κρίμα κι’ άδικο» που οδηγεί σε επικρίσεις ακόμα και απέναντι στον Θεό και τους αγίους.

Μα το Θεό παρακαλεί, το Χάρο προσκυνάει…

Κακό που κάνεις Χάρε μου, κρίμα που κάνεις Θέ μου^[1].

Ούτ’ άγιοι θέλουν τάματα, ούτ’ εκκλησιές λιβάνι,

ο άγγελος θέλει ψυχή κ’ η μαύρη γης κουφάρι».

• Ένα άλλο σημείο που κάνει εντύπωση είναι η αναφορά σας για το δημοτικό τραγούδι και πώς αυτό μπορεί να επηρέασε το πρώιμο ρεμπέτικο…

«Το  ρεμπέτικο τραγούδι κατάγεται απ’ ευθείας από το δημοτικό. Χαρακτηριστικό είναι το τραγούδι του Βασίλη Τσιτσάνη («Το κόκκινο μαντήλι»,1957) το οποίο αποτελεί άμεση συνέχεια των δημοτικών τραγουδιών.

Αυτ’ η καρ­διά που πλή­γω­σες, /στά­ζει α­κό­μα αίμα

καί ’βα­ψα το μαν­τή­λι μου /και τό ’στει­λα σε σέ­να.

Για την καρ­διά που έ­σφα­ξες, /δε θέ­λω ε­γώ να κλά­ψεις,

κρά­τη­σε το μαν­τή­λι μου, /τα χεί­λη σου να βά­ψεις. (ρε­φραὶν)

Για σέ­να πέ­τρι­νη καρ­διά, /αυτό το μαύ­ρο δεί­λι,

έ­βα­ψα με το αί­μα μου το ά­σπρο μου μαν­τή­λι. [ ]

Ό­σο και να ’σαι ά­σπλα­χνη, /μί­α στά­λα θα δα­κρύ­σεις,

το κόκ­κι­νο μαν­τή­λι μου/ ό­ταν θα τ’ αν­τι­κρί­σεις».

[1] Μιχαήλ Λελέκος, Δημοτική Ανθολογία, Αθήνα 1868, σ. 152.