Από την Έλγκα Νταϊφά

Τρεις κοπέλες που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν επιστρέφουν στη ζωή! Θα μπορούσε να είναι σενάριο ταινίας επιστημονικής φαντασίας, αλλά δεν είναι… Ο επίκουρος καθηγητής της Οδοντιατρικής Σχολής Μανώλης Παπαγρηγοράκης είναι ο «πατέρας» των τριών «κοριτσιών», ο άνθρωπος που ανάπλασε τα πρόσωπά τους! Ο επιστημονικός θρίαμβος του κάνει το γύρο του κόσμου και εκείνος εξηγεί στο People τα πάντα γύρω από τον επιστημονικό άθλο!

Ήταν 1993 όταν η αρχαιολογική σκαπάνη στο σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα έφερε στο φως το κρανίο και τα οστά ενός προϊστορικού κοριτσιού. Σήμερα, χάρη στην αδιαμφισβήτητη γνώση, το ασίγαστο πάθος, την εμμονή στη λεπτομέρεια του επίκουρου καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μανώλη Παπαγρηγοράκη και της διεπιστημονικής ομάδας που εκείνος προΐσταται, το πρόσωπό της αναπλάσθηκε και η νεαρή «Αυγή» αναγεννήθηκε. Η είδηση έχει ήδη κάνει το γύρο του επιστημονικού κόσμου και των διεθνών ΜΜΕ.

Μετά το πέρας της παρουσίασης της Αυγής στο Μουσείο της Ακρόπολης τον περασμένο Ιανουάριο, ο Μανώλης Παπαγρηγοράκης βρίσκεται στα πρώτα στάδια έρευνας και μελέτης μίας ακόμα εντυπωσιακής ανάπλασης, ενός ακόμα προϊστορικού κοριτσιού: της πεντάχρονης Ηδύλης.

Το 2010 ο Παπαγρηγοράκης μάς είχε συστήσει το πρόσωπο της 11χρονης Μύρτιδας, που ίσως έπαιξε δίπλα στον Περικλή, βίωσε την τραγωδία του Πελοποννησιακού Πολέμου και αποτέλεσε παράπλευρη απώλειά του. H υπόθεση της Μύρτιδας έχει ενταχθεί και στη διδακτική ύλη της Ιστορίας στα σχολεία της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας.

Ο Μανώλης Παπαγηγοράκης από το ιατρείο του μιλάει στο People για τα τρία προϊστορικά κορίτσια (Μύρτιδα, Αυγή, Ηδύλη), που αποτελούν όχι μόνο μέλη της οικογένειας της ανθρωπότητας αλλά και της δικής του!

Ποιο ήταν το κίνητρο για να ασχοληθείτε με την ανάπλαση αρχαίων κρανίων και να «ξαναφέρετε στη ζωή» πρόσωπα που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν;

Το 1980 επισκέφτηκα το μουσείο του Ναυπλίου και εκεί ανάμεσα στα εκθέματα είδα ένα γλυπτό από τερακότα, που απεικονίζει τον Μυκηναίο Άρχοντα της Ασίνης. Τότε αναλογίστηκα: «Ήταν μια ρεαλιστική απεικόνιση ή η φαντασία του δημιουργού;». Έκτοτε παρατηρούσα όλα τα γλυπτά και πρόσεχα τις αναλογίες των προσώπων τους. Την ίδια περίοδο ένας αρχαιολόγος με «ευρυγώνια» σκέψη, ο Βαγγέλης Πεντάζος, που πραγματοποιούσε ανασκαφές στο αρχαίο θέατρο της Μαρώνειας (κοντά στην Κομοτηνή), μου μίλησε για τη σημασία των σκελετών στην αρχαιολογία. Κάπως έτσι πρωτοενδιαφέρθηκα πώς να «παντρέψω» την εικόνα του αγάλματος με τη μελέτη του αρχαιολογικού σκελετικού υλικού. Δέκα χρόνια αργότερα ήμουν στο Bergen της Νορβηγίας για την εξειδίκευσή μου στα άτομα με ειδικές ανάγκες και τον ελεύθερο χρόνο μου μελετούσα, συνέκρινα, κατέγραφα τις κρανιοπροσωπικές διαφορές των νεοελλήνων με τους αρχαίους Έλληνες

Το 2010 παρουσιάσατε τη Μύρτιδα. Πώς αποφασίσατε να αναπλάσετε το πρόσωπο ενός κοριτσιού του χρυσού αιώνα του Περικλή;

Το 2000 η αρχαιολόγος Έφη Βαλαβάνη μού ανέθεσε να βρω την αιτία του λοιμού που έπληξε την Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ύστερα από έξι χρόνια έρευνας με το βιολόγο-γενετιστή Χρήστο Γιαπιτζάκη, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι ο λoιμός προκλήθηκε από τυφοειδή πυρετό. Στο πλαίσιο της αναζήτησης μελέτησα σκελετικά ευρήματα από ένα αρχαίο νεκροταφείο-ομαδικό τάφο με 150 περίπου σκελετούς ενηλίκων και παιδιών, στα οποία προσέκρουσε ο «μετροπόντικας» στη διάνοιξη της σήραγγας του Κεραμεικού. Ανάμεσα στους σκελετούς υπήρχε και ένα, σχεδόν, ατόφιο παιδικό κρανίο που ανήκε σε ένα κοριτσάκι 11 ετών, το οποίο έζησε πριν από 2.500 χρόνια. Η μικρή είχε πεθάνει από τυφοειδή πυρετό, όπως και πολλοί συμπολίτες της, μεταξύ αυτών και ο Περικλής. Η κατάσταση του κρανίου της, σε συνδυασμό με τη διάθεσή μου να αποκτήσει «εικόνα» ένα παιδί του 5ου αιώνα π.Χ., έφερε την ιδέα της ανάπλασης… Έτσι, το 2010 «γεννήθηκε» η Μύρτιδα, όπως την ονομάσαμε.

Σήμερα, οκτώ χρόνια μετά τη Μύρτιδα, ανασυνθέσατε ένα ακόμα αρχαίο πρόσωπο, μιας κοπέλας που έρχεται από το πολύ μακρινό χθες: τη μορφή της Αυγής, που έζησε το 7.000 π.Χ.

O αντίκτυπος της ανάπλασης της Μύρτιδας στους επιστημονικούς κύκλους και στα παγκόσμια ΜΜΕ ήταν τεράστιος και το έδαφος για ένα ακόμη πρόσωπο ήταν πρόσφορο. Το κρανίο και κάποια οστά της Αυγής είχαν βρεθεί το 1993 στο σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα από την αρχαιολόγο Νίνα Κυπαρίσση, όμως εγώ πρωτογνώρισα την Αυγή το 2011, όταν η αρχαιολόγος με ρώτησε αν ενδιαφέρομαι να προχωρήσω στην ανάπλαση. Το κρανίο και τα οστά της Αυγής ήταν σε εξαιρετική κατάσταση, κάτι που με παρότρυνε να ασχοληθώ άμεσα. Σύμφωνα με τους παλαιοντολόγους, η Αυγή έζησε στη μεσολιθική περίοδο, την εποχή που ο άνθρωπος από τροφοσυλλέκτης γίνεται τροφοκαλλιεργητής. Αυτή η ανώνυμη, νέα γυναίκα ήταν παρούσα στην αυγή του σημερινού πολιτισμού και για αυτό το όνομα που της δόθηκε (νονός της είναι ο σπηλαιολόγος Ορέστης Αποστολίκας) είναι συμβολικό.

Στο πρόσωπό της ο προγναθισμός είναι ξεκάθαρος, υπάρχει κάποια εξήγηση;

Η Αυγή χρησιμοποιούσε λειτουργικά το στόμα της για να «επιβιώσει» και ίσως έκανε με αυτό κάποιες εργασίες, π.χ., παλιά οι Εσκιμώες μασούσαν με τα δόντια τους το δέρμα από τις φώκιες για να το μαλακώσουν.

Ποια χαρακτηριστικά του προσώπου της σας δυσκόλεψαν;

Συνήθως μια ανάπλαση πάσχει σε τρία σημεία (αυτιά, μύτη, στόμα). Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί να καταγραφεί το σωστό μέγεθος και η μορφή των αυτιών, γιατί δεν υπάρχουν ανατομικές ενδείξεις, το μόνο σίγουρο είναι η σωστή θέση τους. Για τα δόντια πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η μορφολογία και η θέση τους επηρεάζουν την εικόνα που έχουν τα χείλη. Όσον αφορά στη μύτη, αν είχαμε στη διάθεσή μας το ρινικό οστό, θα γνωρίζαμε για το μέγεθος και τη μορφολογία της. Σχετικά με μάτια της, οι οφθαλμικοί βολβοί που της τοποθετήσαμε είναι άριστης ποιότητας, για να μας «βλέπει» τέλεια. Προβληματιστήκαμε πώς θα αποδοθούν τα μαλλιά της, επειδή υπάρχει μόνο μία βραχογραφία, σε ένα ευρωπαϊκό σπήλαιο, που δείχνει γυναίκα εκείνης της περιόδου να μαζεύει μέλι και έχει πιασμένα τα μαλλιά της. Εμείς επιλέξαμε η Αυγή να έχει τα μαλλιά ελεύθερα στους ώμους.

Αντιμετωπίσατε προβλήματα με την Αυγή που δεν τα είχατε φανταστεί;

Η επανασύσταση του προσώπου είναι το εντυπωσιακότερο κομμάτι, όμως πρωταρχικά χρειάζεται η τεκμηρίωση, γιατί υπάρχει κίνδυνος να αμφισβητηθεί και να απορριφθεί από την επιστημονική κοινότητα. Τα οστά του κρανίου της Αυγής δεν είχαν αναταχθεί σωστά και ζήτησα άδεια από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας να «εφαρμόσω» τις ιατρικές και ορθοδοντικές μου γνώσεις στην επανατοποθέτηση.

Υπάρχει διαφωνία για τη βιολογική ηλικία της Αυγής;

Μιλάμε για επιστημονική ασυμφωνία. Ως ορθοδοντικός, χάρη στην πανοραμική ακτινογραφία και την ανάπλαση των δοντιών, υπολογίζω πως πρέπει να πέθανε 18 χρόνων (-1, +1). Όμως, ο ορθοπεδικός Θεόδωρος Παπαπολυχρονίου, ο ενδοκρινολόγος Γιώργος Χρούσος, ο νευροακτινολόγος Παναγιώτης Τούλας και εγώ μελετώντας τα μακρά οστά οδηγηθήκαμε στην τελική σκέψη ότι πρέπει να πέθανε 15 ετών.

Τι γνωρίζετε για τον «ιατρικό φάκελο» της Αυγής, από τι πέθανε;

Δυστυχώς, λόγω έλλειψης χρημάτων, δεν κάναμε ανάλυση DNA και δεν γνωρίζουμε το λόγο του θανάτου της. Από άλλες εξετάσεις παρατηρήσαμε στοιχεία υποβιταμίνωσης, σκορβούτου και ότι έπασχε από αναιμία, αλλά αυτά δεν προκάλεσαν το θάνατό της. Ίσως είχε και κάποιο ενδοκρινολογικό ή μεταβολικό πρόβλημα. Επιπλέον εντοπίσαμε κάποια δυσαρμονία στα οστά της λεκάνης που δηλώνει πως πρέπει να είχε πρόβλημα με τις αρθρώσεις της και κάποια δυσκολία στη μετακίνησή της.

Εκτός από τα χαρακτηριστικά του προσώπου της, έχουμε άλλες πληροφορίες για την Αυγή;

Η Αυγή είναι τεκμηριωμένη και ιατρικά και οδοντιατρικά. Η εποχή που έζησε έδωσε αφορμές για συζητήσεις με ειδικούς επιστήμονες. Ο Παναγιώτης Τούλας μελέτησε την εσωτερική επιφάνεια του κρανίου της και διαπίστωσε ότι η περιοχή του Broca, όπου εκφράζεται ο λόγος, είναι ανεπτυγμένη και μάλιστα η αριστερή περιοχή περισσότερο, που σημαίνει ότι η Αυγή ήταν δεξιόχειρας. Όσο για τον αν ήταν μητέρα, δεν έχουμε ενδείξεις ούτε για το «ναι» ούτε για το «όχι».

Η Αυγή δεν είναι μόνο ένα πρόσωπο, επιλέξατε να της φορέσετε ένα ένδυμα, σε ποια γνώση στηριχτήκατε;

Αν και δεν έχουμε στοιχεία σχετικά με τα ρούχα εκείνης της εποχής, ξέραμε ότι θα φορούσε προβιά, όμως αυτή η εικόνα με τρόμαζε. Χάρη στη βοήθεια του ενδυματολόγου Γιάννη Μετζικώφ την «ντύσαμε» με προβιά αιγοπροβάτου. Θαύμασα τον Μετζικώφ γιατί ο Γιάννης, όπως ο Ιάπωνας σχεδιαστής μόδας Issey Miyake, δημιουργούν με μονοκονδυλιά!

Η ανάπλαση της Αυγής ήταν ένας επιστημονικός άθλος, το επίσημο κράτος σάς συνέδραμε;

Απολύτως καμία βοήθεια! Η κύρια χρηματοδότηση ήταν ιδιωτική και θέλω να τονίσω πως όλοι οι Έλληνες της ομάδας παρείχαν τις υπηρεσίες τους αφιλοκερδώς, μόνο ο Σουηδός γλύπτης πληρώθηκε.

Η Μύρτιδα και η Αυγή είναι άστεγες. Πρόσφατα ανακοινώσατε τη δημιουργία ενός σπιτιού για τα… προϊστορικά παιδιά σας. Ποια είναι τα σχέδιά σας;

Αποτελεί επιστημονικό μου όνειρο η στέγη, ένα «Μουσείο για το παιδί, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα». Ευτυχώς υπάρχουν αρκετοί Έλληνες αρωγοί της ιδέας. Στις 15 Μαρτίου, στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανακοινώθηκε πως ο αρχιτέκτονας Πέτρος Ταβανιώτης έχει σχεδιάσει το Μουσείο και την Πινακοθήκη της Μύρτιδας. Έχουμε δωρεές 80 έργων τέχνης από Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες καθώς και 2.000 βιβλία τέχνης από δωρεά του Μιχάλη Δουλγερίδη, διευθυντή συντήρησης έργων τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης. Επίσης στην εκδήλωση έγινε γνωστό πως με πρωτοβουλία της προέδρου των Ελληνικών Ταχυδρομείων, Ευφροσύνης Σταυράκη, κυκλοφορούν ένα Λεύκωμα σε 375 αντίτυπα με γραμματόσημο της Μύρτιδας καθώς και ένας περιορισμένος αριθμός αριθμημένων γραμματοσήμων-φεγιέ.

Είναι αλήθεια ότι στην παρέα της Μύρτιδας και της Αυγής θα προσθέσετε άλλο ένα… προϊστορικό κορίτσι;

Το επόμενο εγχείρημά μας είναι η Ηδύλη, ένα κορίτσι 5,5 χρόνων από τις Φερές Μαγνησίας, που έζησε στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. Η Ηδύλη βρέθηκε σε έναν άθιχτο, μαρμάρινο κιβωτιόσχημο τάφο με πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα. Βρέθηκαν ένα φοδραρισμένο καπέλο της, δύο ζευγάρια σανδάλια, ένα καλαθάκι με καρπούς, μία θρησκευτική πήλινη κούκλα, ίχνη του πορφυρού μάλλινου ενδύματός της. Ο σκελετός της είναι άθιχτος, αυτό πρακτικά σημαίνει ότι θα πάρουμε πολλές πληροφορίες για την υγεία της. Επίσης, η διατροφολόγος Σεμίραμις Μεντεσίδου και ο Ηλίας Μαμαλάκης θα μας δώσουν λεπτομέρειες για τη διατροφή της και τις συνήθειές της μέσω της τροφικής αλυσίδας. Σήμερα ο σκελετός της μαζί με τον κρανίο της εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Μορφολογικά έχει ένα όμορφο παιδικό κρανίο και είμαι βέβαιος ότι η ανάπλαση θα μας δώσει ένα όμορφο κορίτσι! Στο μουσείο συναντάμε και την επιτύμβια στήλη με το ποίημα που έγραψε ο πατέρας της, δυστυχώς όμως λείπει το αέτωμα όπου θα αναφερόταν το όνομά της και έτσι η αρχαιολόγος Ρούλα Ιντζεσίλογλου ζήτησε να είμαι ο νονός της μικρής. Βλέποντας μία άλλη επιτύμβια στήλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Βόλου με το όνομα Ηδύλη, άδραξα την ευκαιρία και «δανείστηκα» το όνομα. Το «ταξίδι» της Ηδύλης έχει ήδη αρχίσει. Σας αποκαλύπτω ότι για πρώτη φορά θα παρουσιάσουμε ένα ολόσωμο παιδί σε κίνηση. Είμαστε τυχεροί γιατί, πρώτον, η διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου, Ανθή Μπάζιου-Ευσταθίου, είναι ένθερμη συμπαραστάτρια και, δεύτερον, βρέθηκε οικονομικός υποστηρικτής για την υλοποίηση της ανάπλασης, το ιδιωτικό σχολείο Ελληνογερμανική Αγωγή. Με αγωνία περιμένω «την τρίτη μου κόρη».

BOX

Η αναδημιουργία του προσώπου της Αυγής βήμα προς βήμα

Μια σειρά από ειδικότητες (ενδοκρινολόγος, ορθοπεδικός, ακτινολόγος, νευρολόγος, γλύπτης – αρχαιολόγος και εγώ ως ορθοδοντικός) απαρτίζουν την ομάδα μας. Αρχικά ο νευροακτινολόγος Παναγιώτης Τούλας τοποθέτησε το προϊστορικό κρανίο στον αξονικό τομογράφο. Μετά έστειλα τις μετρήσεις και τα αποτελέσματα στο ΤΕΙ Χανίων ‒ εκεί ο καθηγητής Μανώλης Μαραβελάκης και οι συνεργάτες του δημιούργησαν ένα ακριβές, τρισδιάστατο αντίγραφο του αρχαίου κρανίου.

Το επόμενο βήμα ήταν η σύγκριση. Χάρη στον ειδικό ακτινολόγο Μιχάλη Μάστορη, μελετήσαμε τις ακτινογραφίες του αρχαίου κρανίου με το αντίγραφο, ώστε να οδηγηθούμε στην τεκμηρίωση ότι το μοντέλο του κρανίου που θα δουλευτεί η ανάπλαση είναι απόλυτα ίδιο με το πρωτότυπο!

Έπειτα οι κεφαλομετρικές ακτινογραφίες έδωσαν στον ορθοδοντικό Φίλιππο Συνοδινό και σε μένα τη σιγουριά ότι το αντίγραφο του κρανίου είναι πιστό αντίγραφο του πρωτότυπου κρανίου της Αυγής.

Τελικά μαζί με απαραίτητες πληροφορίες, όπως, π.χ., το φύλο, που προσδιορίστηκε από τον ανθρωπολόγο δρ Μανώλη Τσιβλάκο, αποστείλαμε το αντίγραφο στο Σουηδό γλύπτη Όσκαρ Νίλσον του Μουσείου Βάσα της Σουηδίας. Ο Όσκαρ προχώρησε στο «χτίσιμο» του προσώπου από μέσα προς τα έξω. Η ανάπλαση βασίζεται στην τοποθέτηση δεικτών-καρφιών για το μέγεθος και τη θέση των μυών, που υποδεικνύουν το πάχος των ιστών.

Όταν ολοκληρώθηκε το «χτίσιμο», ο Όσκαρ έφτιαξε ένα καλούπι και σ’ αυτό έριξε μια ειδική ρητίνη, η οποία προσομοιάζει με το ανθρώπινο δέρμα, ενώ πάνω σ’ αυτή φύτευσε μία μία τρίχα.

Ύστερα από 26 διαφορετικά στάδια, μυϊκές φάσεις, ήρθε η ολοκλήρωση, που μας έδωσε τη μορφή της. Αν και στην Αυγή λείπουν μερικά ανατομικά στοιχεία, αυτό δεν μας εμπόδισε να βρισκόμαστε περίπου στο 90% της εικόνας της.

Υπολογίσαμε ότι η Αυγή είχε ύψος 1,57 μ. Σημαντικός παράγοντας στην περίπτωσή της είναι η ύπαρξη της κάτω γνάθου. Θέλουμε να κλίνει σωστά η άνω με την κάτω γνάθο. Ο συνδυασμός της κάτω γνάθου και της ύπαρξης και των 32 δοντιών της μας έδωσε τη δυνατότητα να είμαστε αρκετά κοντά στην πραγματικότητα.

Διαβάστε όλη τη συνέντευξη στο People, που κυκλοφορεί αυτή την Κυριακή, μαζί με το Πρώτο Θέμα.